Vakanüvis
CHP’ye sık sık “proje sahibi olmaması, yatırımdan anlamaması” üzere tenkitler yöneltilse de bu parti iktidarda olduğu yıllarda en azından alkol üretimini ve münasebetiyle tüketimini arttırma konusunda değerli adımlar atmıştı.
CHP hükümetleri, alkol fabrikası kurmakta adeta yarışmışlardı.
İşte; Yeşilay Haftası biterken, CHP’nin içki tüketimine yaptığı katkılardan bir seçki…
İÇKİ YASAĞINI ALİ ŞÜKRÜ BEYEFENDİ İSTEMİŞTİ
Osmanlı’nın klasik dönemlerinde içkiye dair bir gündem yoktu. Yabancılar ve kimi müptelalar dışında geniş kitleler içkiyle ilgilenmezdi. Bu devirlerde içki, ithalat süreci bile sayılamayacak ferdî nakiller, bir de şahsî küçük üretimlerle sağlanırdı.
İmparatorluğun yüzünün Batı’ya döndüğü ve peşi sıra yıkıldığı yıllarda ise devlet bu alanı, tabiri caizse “bilip de bilmezden gelir”, cezai müeyyide pek uygulamaz, kimi vergi düzenmeleri dışında da alana müdahil olmazdı.
Osmanlı’dan bu türlü bir yapıyı devralan Ankara Hükümeti’nin alkollü içkilere karşı aldığı birinci karar, çok da sürpriz olmayan biçimde Osmanlı’da da vakit zaman uygulanmış olan alkol yasağıydı.
Cumhuriyet’in kurucu takımlarıyla görüş ayrılığı yaşayan, yeni devletin İslamî pahalara saygılı muhafazakar bir kimlik taşıması fikrini savunan, görüş ayrılıkları iyice sertleşince de kuşkulu bir vefatla hayata veda eden Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Beyefendi, tam da kendisinden beklendiği formda içki yasağıyla ilgili bir kanun teklifi hazırlamıştı.
Meclis Başkanlığı’na verilen Men’i Müskirat kanunu teklifinin münasebetinde şöyle deniyordu: “Dini mübinimizce, tahrim edilmiş (haram kılınmış) olan işretin (içkinin) halkımız ortasında taammümü istimailinden tevellüd eden (kullanımının yaygınlaşmasından dolayı) kötülükler, felaketler tadad edilemeyecek (sayılamayacak) derecede çoktur. Salik bulundukları (Mensup oldukları) din menetmediği halde milletini bu beliyei uzmadan (büyük dert) bir kanunu mahsus ile kurtarmış olan Amerika Cemahiri Müttehidei Hükûmeti (Amerika Birleşik Devletleri) gerçekten takdire ve nümune-i imtisal olmağa lâyiktır. Cehaleti amikası hasebile (cehaletle arkadaş olması nedeniyle) içki konusunda had ve hudud bilmeyen, binaenaleyh, herdem hanümansuz felâketlere (evsiz barksız bırakan felaketlere) duçar olan memleketimiz halkını bu müdhiş belâdan kurtarmak için âtideki mevaddın kanun formunda kabulünü teklif eylerim.”
BİRİNCİ MECLİS’İN BİRİNCİ MADDELERİNDEN BİRİSİYDİ
Ali Şükrü Bey’in önergesi görüşülürken bilhassa Maliye Bakanı Ferit Beyefendi, yasaklama olmaması konusunda milletvekillerini ikna etmeye çalışmıştı.
Ferit Beyefendi, “Müskiratın (içkinin) kendisini değil, lakin fotoğrafını (vergisini) müdafaa etmek için şuraya çıktım” diyerek “içkiden elde edilen vergi gelirinin önemini” anlatmak emeliyle çok çabalamış fakat sonuç alamamıştı.
Nihayet teklif, 14 Eylül 1920’de Meclis’te kabul edilerek “22 Sayılı Men’i Müskirat Kanunu” ismiyle yürürlüğe girmişti.
Bu kanunla her türlü alkollü içkinin üretimi, ithalatı, satışı ve kullanımı yasaklanmıştı. Yasağa uymayanlar için cezalar; para, mahpus ve şayet memur ise temyiz edilmemek üzere memuriyetten çıkartılma olarak belirlenmişti. Bu yasak sonrasında Cumhuriyet’in ilanını ve takip eden birinci yıllarda alkollü içkileri kapsayan yeni bir düzenleme getirilmemiş, sonrasında ise içki üretimi devletin değerli hususlarından birisi olmuştu.
İŞ BANKASI İÇKİ ÜRETECEKTİ LAKİN OLMADI
Yasak sonrası alkolle ilgili düzenlemeler, yalnızca Düyunu Genele teşkilatıyla ilgili yapılandırmalarda yer alan “inhisarlar” / tekellere dair kısımlara mevzu olmuştu.
Yasak, 1924 yılında biraz gevşetilmiş, 1926 yılında ise alkollü içeceklerin devlet tarafından üretilmesinin yolu, 790 sayılı “İspirto ve Meşrubat-ı Küuliye İnhisarı Hakkında Kanun” ile açılmıştı.
Bu kanun ile “Türkiye Cumhuriyeti dâhilinde bilumum ispirtolar ve meşrubat-ı küuliyenin (şarap, bir ve her nevi likör de dâhil) imal yahut hariçten celp ve ithali ve dâhilde furuhtu hükümetin tahtı inhisarındadır. Hükümet bu inhisarı kısmen yahut büsbütün bir Türk anonim şirketine zaman sureti ile yönetim edebilir” tabiri yer almıştı. Ayrıyeten, mevcut küçük üreticilerin kapasite ve varlıklarının bir dökümünün Monopol İdaresi’ne bildirilmesi de istenerek, dalın büsbütün devletin denetiminde ilerlemesi amaçlanmıştı. Hindistan Müslümanları’nın “Milli Mücade’de kullanılsın” diye gönderdikleri paralarla kurulan İş Bankası, periyodun en büyük sermayedarlarından biri olarak içki üretimine de ilgi duymuştu.
Bu çerçevede bir orta alkol inhisarının işletme hakkını alan İş Bankası, Naçella Organizaçya isimli kümeyle “İspirto ve Meşrubatı Küuliye İnhisarı İşletme Türk Anonim Şirketi”ni kurmuşsa da devlete karşı yükümlülüklerini yerine getirmediği için bu teşebbüs akim kalmıştı. İş Bankası yükümlülüklerini yerine getirmekten kaçınırken bir yandan da devlet kuruluşlarının bu türlü bir talepte bulunma hakkının olmadığını sav ediyordu. Uzun müzakerelerin sonucunda istediğini alamayan İş Bankası içki bölümünden çekilmeyi tercih etmişti.
ADETA İÇKİ SEFERBERLİĞİ İLAN EDİLDİ
Yasal düzenmelerin tamamlanmasının akabinde bilhassa 1930’lardan itibaren devlet adeta “içki üretme seferberliği” başlatacaktı.
Fabrikalaşma ve ziraî ıslah eş vakitli yürütülerek, hem hammadde teminine hem de fabrikalaşmaya sürat kazandırılmıştı. Bu süreçte, Paşabahçe’de bulunan eski bir fabrika satın alınmış, ispirto ve içki fabrikası olarak tıpkı yıl içinde faaliyete geçirilmişti. Rakı ve votka üretimi için çalışmalar yapılan fabrikaya, Avrupa standartlarında ispirto üretmek için 1932 yılında çağdaş makinalar getirilmişti. Böylelikle, daha evvel Çekoslovakya’dan ithal edilen saf alkol artık Türkiye’de üretilmeye başlamıştı. Devletin piyasaya agresif bir formda girmesinden ötürü içkiye talep daima artıyor, bu nedenle de Paşabahçe tesislerini sık sık büyütmek gerekiyordu. Monopol kanunu sonrası inşa edilen ek binaların da yetersiz kalmasından ötürü 1940 yılı sayılarıyla 300 bin lira harcanarak yeni binalar yapılmıştı. Yine tıpkı periyotta, Şişli Mecidiyeköy’de bir likör ve kanyak fabrikası kurulmuştu. Fabrika için 1930 yılında Fransa’dan uzmanlar getirilmiş, 1941 yılından sonra ise uzmanların kontratı yenilenmeyerek o periyoda kadar uzmanların yanında çalışan Cafer Özsezen fabrikanın başına getirilmişti. İçki fabrikasında çalışmaya genelde soğuk bakan vatandaşları cezbedebilmek maksadıyla da burada misyon yapacaklar için “Koruma Sandığı” isminde çalışanlara yardım ve ek emeklilik maaşı sağlayan bir uygulamaya geçilmişti. Fabrikanın faaliyete geçtiği birinci yılda 56 bin 600 litre likör, 130 bin 600 litre kanyak, 6 bin 800 litre şarap üretilmişti. Tekrar bu periyotta Ankara’da Atatürk Orman Çiftliği sonları içinde Bira Fabrikası kurulmuş lakin kısa bir müddet sonra fabrikanın talebi karşılayamaması üzerine, 1940’ta özel dalın elinde bulunan İstanbul’daki Bomonti Bira Fabrikası ve yeniden tıpkı kişinin sahibi olduğu İzmir Halkapınar’daki eski ismi ile Aydın Bira Fabrikası satın alınmıştı. Monopol Bakanlığı’na 1947’de ayrılan 50 milyon liralık bütçe ile İzmir’de 6, Adana’da 3 milyon litrelik yeni fabrikalar kurularak, genel bira imalatı 36 milyon litreye çıkartılmıştı. Ayrıyeten Diyarbakır, Erzurum, Sivas ve Konya’da birer bira dolum tesisi yapılmış fakat bütün bu yeni yatırımlar bira talebini karşılamaya tekrar de yetmemişti. Son analizde 15 yıl içerisinde İstanbul’da üç, Ankara, İzmir, Adana, Diyarbakır, Erzurum, Sivas, Konya, Gaziantep, Tekirdağ ve Mersin’de birer tane olmak üzere tam 13 içki fabrikası / tesisi faaliyete geçirilmişti. Ayrıyeten fabrikalardaki rakı üretimi için anason yetiştirilmesi hedefiyle çiftçilere takviye verilmeye de başlanmıştı.
HANGİ İÇKİ DAHA YARARLI TARTIŞMASI
Bu ortada, periyotta milletin çabucak her şeyine müdahale eden CHP, tüketilecek içkilerin belirlenmesi noktasında da emsal bir tavır sergilemişti. Parti ve devlet idaresinin önde gelen isimleri, “Hangi içkinin daha yararlı olduğu” noktasında “değerli fikirlerini” serdediyorlardı.
Tek parti periyodu Başbakanlarından Recep Peker, gazeteci Asım Us’a verdiği bir beyanatta, “Rakının sarhoşluğu insanı tahrik eder, şarabın sarhoşluğu ise insanı uyutur. Rakıyı bırakıp şaraba gitmek lâzımdır. Bunun için bir şişe şarabı su üzere beş kuruşa vermeli. Bir büyük duble kadeh birayı tekrar beş kuruşa satmalı. Özellikle yeni kuşak rakıya alışmamalı” demişti.
Birebir vakitte CHP milletvekili de olan Asım Us da bu stratejiyi destekliyordu: “Alkolizme karşı en iyi uğraş formu, çok ziyanlı içkiler yerine az ziyanlı içkilerin ikamesine çalışmaktır. Bugün rakı Türkiye için bir ‘nevi millî’ içki diye tanınmıştır. Bunun yerine şarabı ve birayı ikame etmek mümkündür. Bu da İnhisar İdaresi’nin bira ve şarap fiyatlarını ucuzlatması, rakının fiyatını aksine yükseltmesi ile mümkündür.”
SUAT HAYRİ ÜRGÜPLÜ: HAFİF ALKOLLÜ İÇKİLERİ NEFİSLEŞTİRDİM
Gümrük ve Monopol Bakanlığı ile Başbakanlık misyonlarında bulunan Suat Hayri Ürgüplü de şarabı tercih ettiği için 30 civarında şaraphane açılmasını sağlamıştı. Ürgüplü, “şahsi içki politikasını” şöyle anlatmıştı:
“1- Özel rakı imalini yasakladım. 2- Bütün imalatı İnhisar yönetimine vererek, imalat, satış ve fiyatı tam denetimle tek yönetime vermiş oldum. 3- Litrede iki lira artırım yaparak ve sessizce rakı nefasetini ihmal ederek tüketimi düşürmeye başladım. 4- Hafif alkollü içkilerin hem imalatını artırdım, hem fiyatlarını düşürdüm hem de nefisleşirdim.”
Ürgüplü’nün anılarını yorumlayan Tanıl Bora, bir anekdottan hareketle şu değerlendirmeyi yapar:
“Ürgüplü, Anadolu Kulübü’nde ‘Atatürk zamanında’ yalnızca viski servisine müsaade verildiğini, ‘İnönü zamanında’ bu yasağın yavaş yavaş gevşeyip ‘nihayet’ rakı servisine başlandığını da not etmiş. Rakının ‘millî içki’ sayılmaktansa, ‘alaturka’ görülerek geriye itilmek istendiğine delâlet… Birtakım Kemalistler, tahminen bu hadiseyi İnönü’nün ‘inkılâplardan taviz veren’ tavrına örnek sayabilirler!”
* Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Araştırma Vazifelileri Şeyda Güdek Gölçek – Ali Gökhan Gölçek, Erken Cumhuriyet Devri İnhisar Uygulamaları, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Mecmuası, Yıl 15, Sayı 30, Güz 2019
* Tanıl Bora, Alkol Siyasetimiz, Birikim Mecmuası, Web Haftalık, 30 Aralık 2020 
Ensonhaber
